از مرگ تــــــــــــــــــــــا قیامت

(اللَّهُ یَتَوَفَّى الأنفُس حِینَ مَوْتِهَا وَ الَّتى لَمْ تَمُت فى مَنَامِهَا فَیُمْسِك الَّتى قَضى عَلَیهَا الْمَوْت وَ یُرْسِلُ الأُخْرَى إِلى أَجَلٍ مُّسمًّىً إِنَّ فى ذَلِك لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ)(2)

فرشتگان و قبض روح

یكی دیگر از شئون فرشتگان در خصوص انسان ها، مسأله ی «قبض روح» است. ملائكه در این شأن، مظهر اسم «قابض» حق اند. خداوند متعال است كه قبض می كند و بسط می دهد. با اسم «باسط » خویش روح انسان را می دمد و با اسم «قابض» خویش روح او را می گیرد. در قبض روح انسان ها، فرشتگان مظهر اسم «قابض اند» و خداوند متعال با وصف قابضش، بر این گروه از فرشتگان جلوه كرده است. از این رو، آنان و سایط قبض خداوند متعال اند و این وصف الهی را در همه ی موجودات و از جمله انسان ها جاری می سازند.
در بعضی از آیات، قبض به خداوند متعال نسبت داده شده است؛ از جمله آیه ی فوق كه می فرماید:
«خدا روح مردم را هنگام مرگشان، به تمامى باز مى‏ستاند، و [نیز] روحى را كه در [موقع‏] خوابش نمرده است [قبض مى‏كند]؛ پس آن [نفسى‏] را كه مرگ را بر او واجب كرده، نگاه مى ‏دارد، و آن دیگر [نفس ها] را تا هنگامى معین [به سوى زندگى دنیا] باز مى ‏فرستد. قطعاً در این [امر] براى کسانى كه مى ‏اندیشند، نشانه‏هایى [از قدرت خداوند] است».
این آیه قبض در حال مرگ كه دیگر روح به بدن باز نمی گردد و نیز در حال خواب و بیهوشی را كه روح پس از مدّت زمانی به بدن برمی گردد، به خداوند متعال نسبت می دهد كه او قبض كننده ی روح است.
در برخی از آیات دیگر قبض را به ملك الموت نسبت می دهد؛ از جمله:
(قُلْ یَتَوَفَّاكُم مَلَك الْمَوْتِ الَّذِى وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ)(3)
«بگو: «فرشته ی مرگى كه بر شما گمارده شده، جانتان را مى‏ستاند، آنگاه به سوى پروردگارتان بازگردانیده مى ‏شوید».
در این آیه قبض به ملك الموت (یكی از چهار گرامی ترین فرشتگان)(4) نسبت داده شده است .

شواهد قرآنی

در بعضی آیات دیگر قبض به جناحهای «ملك الموت» نسبت داده شده است:
1.(وَ هُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَ یُرْسِلُ عَلَیْكُمْ حَفَظةً حَتى إِذَا جَاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْت تَوَفَّتْهُ رُسلُنَا وَ هُمْ لا یُفَرِّطونَ * ثُمَّ رُدُّوا إِلى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ...)(5)
«و اوست كه بر بندگانش قاهر [و غالب‏] است؛ و نگهبانانى بر شما مى ‏فرستد، تا هنگامى كه یكى از شما را مرگ فرا رسد، فرشتگان ما جانش بستانند؛ در حالى كه كوتاهى نمى‏ كنند * آن گاه به سوى خداوند ــ مولاى بحقشان ــ برگردانیده می شوند».
2.(الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائكَةُ طیِّبِینَ یَقُولُونَ سلامٌ عَلَیْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ)(6)
«همان كسانى كه فرشتگان جانشان را ــ در حالى كه پاكند ــ مى‏ستانند و [به آنان‏] مى ‏گویند: درود بر شما باد، به [پاداش‏] آنچه انجام مى‏ دادید، به بهشت درآیید».
در این دو آیه، قبض روح به جناحهای ملك الموت ــ كه تحت فرمان او هستند ــ نسبت داده شده است. البته نباید پنداشت كه این نوع آیات، با یكدیگر در تضادند؛ بلكه همه به یك حقیقت اشاره دارند. بدین معنا كه اصل «قابض» خداوند متعال است و واسطه ی بعدی در این امر ــ كه به اذن و فرمان خدا عمل می كند ــ ملك الموت است. واسطه های بعدی در این مسأله ــ كه بدون واسطه و به اذن و فرمان ملك الموت و با واسطه به اذن و مشیت خداوند متعال عمل می كنند ــ فرشتگان قابض اند.
بر اساس روایات، جایگاه ملك الموت در آسمان سوّم است و در اینجا بر همه ی موجودات پایین تر از این مرتبه و بر شیاطین، سیطره ی وجودی دارد. بر همین اساس در شب معراج عزرائیل (علیه السلام) به رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «دنیا در نزد من، مانند یك درهم است». سعه ی وجودی «ملك الموت» امری عظیم و عجیب بوده و قابل فهم و درك ما نیست. با توجه به جایگاه وجودی ملك الموت، برخی از انسان ها ــ كه از مدارج عالی برخوردارند ــ به وسیله ی خود ملك الموت قبض روح می شوند. انسان هایی كه رتبه ی وجودی شان، از ملك الموت بالاتر است (مانند حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم السلام)) به وسیله ی شخص ملك الموت قبض روح می شوند؛ ولی تا زمانی كه خود آنان به او اجازه ی قبض را ندهند، ملك الموت نمی تواند آنان را قبض روح كند، زیرا رتبه ی وی از آنان بسی فروتر است. امّا انسان های معمولی و كسانی كه در رتبه های پایین تری قرار دارند، نوعاً به وسیله ی فرشتگان قابض، قبض روح می شوند. البته این فرشتگان، قبض روح تمامی موجودات را بر عهده دارند؛ چه موجودات مرئی، چه موجودات نامرئی (مثل جن و شیطان) و چه حیوانات، چه غیر حیوانات.

جناح فرشتگان قابض

فرشتگان قابض روح انسان ها در یك تقسیم بندی كلی، به دو گروه تقسیم می شوند: جناح های رحمت و جناح های سخط. فرشتگان سخط، با چهره ای درهم كشیده، غضب آلود و دهشتناك، برای قبض روح برخی از انسان ها می آیند. مواجهه با این گروه از فرشتگان ــ به دلیل وضعیت خاصشان ــ بسیار سخت است! البته این سختی و وحشتناك بودن، برای هر كسی یك بار قابل تجربه است. از آنجایی كه آنها هنگام مرگ چهره رخ می نمایند، هر كه این امر را مشاهده كند، دیگر نمی تواند برگردد و برای دیگران گزارش كند. بر اساس آیات و روایات همین قدر باید دانست كه صورت سخطی فرشتگان قبض، بسی ترسناك و هیبت انگیز است! ابراهیم خلیل (علیه السلام) به ملك الموت گفت: جلوه ی سخطی خود را به من بنمایان، جناح سخطی گفت: تاب نداری، گفت: دارم، ملك الموت به جناح سخطی دستوری داد و پس از لحظه هایی، به حضرت ابراهیم (علیه السلام) گفت: ببین، همین كه حضرت آن را دید، مدهوش شد.(7)
در مقابل جناح رحمت، با چهره ای جذاب و دیدنی برای قبض روح گروهی از انسان ها رخ می نمایند و در واقع اینان با مظاهر رحمت می آیند و از این رو فرد محتضر، هنگامی كه با این جلوه ها برخورد می كند، مجذوب آنان شده و به رفتن از دنیا و مرگ راضی می گردد؛ به گونه ای كه دوست دارد برود و از تعلّقات دنیا رهایی یابد.
اما یك شاهد روایی از میان احادیث گوناگون در خصوص فرشتگان قابض روح، روایت ذیل است:
سیوطی در تفسیر الدرالمنثور از ابن عباس نقل می كند:
«و كل ملك الموت بقبض الارواح الآدمیین فهو الذی یلی قبض ارواحهم و ملك فی الجن و ملك فی الشیاطین، ملك فی الطیر و الوحش و السباع و الحیتان و النمل فهم اربعة املاك و الملائكه یموتون فی الصعقة الاولی و ان ملك الموت یلی بقبض ارواحهم ثم یموت ...»؛(8)
«ملك الموت به قبض ارواح انسان ها موكل شده است. پس او كسی است كه ارواح انسان ها را قبض می كند و فرشته ای [مأمور قبض] و فرشته ای [موظف به قبض] در شیطان ها و ملكی [موظف به قبض روح] در پرندگان، وحوش، درنده ها، ماهی ها، مورچه ها است. پس [جناحهای ملك الموت] چهار [گروه] از فرشتگان اند و ملائكه ی [قبض روح] در نفحه ی اولی [در قیامت] می میرند. در حقیقت ملك الموت ارواح آنان را قبض می كند؛ سپس ملك الموت [با قبض روح به وسیله خداوند] می میرد...».
در این روایت، به چهار نوع از جناحهای ملك الموت اشاره شده و بیان گشته است كه موت و مسأله ی قبض، دامنگیر خود جناحهای قابض نیز خواهد شد. بدین صورت كه ملك الموت در نفخه ی اول ارواح آنان را قبض می كند و سپس خداوند متعال، روح ملك الموت را از او می ستاند.
همه باید بدانیم كه از مرگ فراری نیست و همه این تلخی را می چشیم. از این رو باید بیش از گذشته مراقبت كنیم. امام موسی بن جعفر (علیه السلام) با آن همه عبادت و سجده طولانی، عاجزانه از خداوند طلب راحت هنگام مرگ می كرد: «اللهم انی اسئلك راحة عند الموت». ما با این همه فضیحت، و گناه و نافرمانی چه باید بگوییم؟ چرا خویش را تأویل نمی كنیم و همواره سعی داریم حقایق قرآنی و روایی را در این خصوص به تأویل ببریم؟! باید برای آن روز سخت آمادگی لازم را كسب كنیم و دست به اصلاح عمیق و اساسی خویش زنیم.
در پایان گفتنی است برخی می پندارند كه ذكر تنها لقلقه ی لسان و زبان است و اگر كسی به اذكاری فقط با زبان مشغول باشد، به حقایقی دست می یازد!! این پنداری بیش نبوده و ذكر تنها حركات زبانی و لسانی نیست، بلكه ذكر علاوه بر گفتن و تكرار، آن است كه آدمی در تمام احوال و حركات خویش، مراقب جانب حضرت حق بوده و اوامر و نواهی او را رعایت كند.

پی‌نوشت‌ها:

1. 72/10/20(مصادف با روز مبعث).
2.زمر(39)، آیه ی 42.
3.سجده (22)، آیه ی 11.
4.این چهار فرشته عبادتند از: میکائیل، اسرافیل، عزرائیل و جبرئیل.[ک]
5.انعام (6)، آیه ی 61 و62.
6.نحل (16)، آیه ی32.
7.نگا: بحارالانوار، ج 6، باب 5، ص 143، ح 8.[ک]
8.همان، ج 59، ص 264، ح53.

منبع : کتاب ملائکه(سلسله دروس معارف اسلامی 1)گفتارهای آیت الله محمد شجاعی،تنظیم و نگارش کاشفی،انتشارات وثوق- 1385